Dün 25 bin dolar atılımı yapmaya çalışan Bitcoin bugün kar realizasyonlarıyla 24 bin doların biraz altında taraf bulmaya çalışıyor. Ethereum ise 1900 dolara yakın düzeylerde ve Bitcoin’in bilakis son 24 saatlik dönemde artıda.
En çok bedel kazanan kripto paralarda birinci iki sırada Web 3.0 coinleri yer alıyor. Ankr, Api3’ü bir DeFi projesi olan Unifi Protocol DAO, Theta Fuel, Celer Network izliyor.
Haftanın son programında Dünya Web TV’de yayımlanan FTX TR ile Kripto Dünyası’nda Barış Erkaya’nın konuğu İhtilal Danyal Akademi Kurucusu sayın İhtilal Danyal. İhtilal Bey’le önümüzdeki devirde daha da öne çıkacağı düşünülen Metaverse, NFT’ler ve Web 3.0’ı konuştuk.
“METAVERSE KISIK ATEŞTE PİŞEN BİR GÜVEÇ”
Biz daima Facebook’un ismini META olarak değiştirmesi nedeniyle Facebook’u takip ediyoruz. Lakin aslında birçok dünya devi Metaverse projesi üzerinde çalışıyor. Örneğin Microsoft. Bilhassa Activision Blizzard’ı satın aldıktan sonra metaverse ekosisteminin doğal bir üyesi oldu. Bunun dışında NVIDIA’nın Omniverse’ü, Unity Software, Roblox, Tinder, Shopify, Epic Games, Nike hatta Apple ve Google da büyük bir metaverse atılımı beklenen öbür kurumlar. Metaverse’te nasıl bir gelecek hayal etmeliyiz İhtilal Beyefendi?
Metaverse’ü ben kısık ateşte pişen bir güveç olarak tanımlıyorum. Yani meteor üzere bir anda bu türlü gökten hayatımıza inmedi. Teknolojinin hayatımıza birinci girdiği andan itibaren yavaş yavaş kitleleri içine alan ve bunun bilhassa farklı bacakları olan; toplumsal medyası, teknik altyapısı, tasarım ve jenerasyonun değişmesiyle birlikte artık insanlık metaverse ekosistemiyle daha fazla tanışır hale geldi. Biliyorsunuz herkesin lisanında 70’lerde doğan 0-1 lisanı, herkesi de kapsamaya, 8 milyar insanı da içine alacak hale gelmeye başladığında bilhassa kurumlar bunun farkına vardılar. Kamu ve kurumlar dijital dönüşüm ismi altında bir süreç başlattı. Evvelce kartonetlerde duran banka bilgileri yavaş yavaş ekosistem içerisinde bilgisayarları aktarılmaya başladı. Öbür evrak yapılarımız Microsoft Office uygulamaları içinde Word, Excell’le tabana yayılması ile birlikte bizim hayatımızda şu anda baktığımız noktada bireylerin birinci algıladığı kısım buydu. Lakin 2000’li yıllardan sonra doğanlar, Alfa ve Beta nesli dijital dönüşüm süreçleri içinde pek yer almadılar. Onlar dijital dönüşmüş olarak dünyaya geldi ve bakış açıları da daima çok farklıydı. Geçen gün tekrar mimarlarla ilgili bir sohbet ortamında şunu lisana getirmiştim. 2000’li yıllarda doğmuş ve 2008-2009 yıllarında Minecraft oynamış olanları düşünelim. Minecraft’ı bilmeyenler varsa sanal kozmosta tuğlaları dizerek oynanan bir inşa oyunu yani mimari oyun. Mimar Sinan’ın yaptığı üzere harcı karıp, çimentoyu üretip onu tabana yayma vs yok. Camdan tuğlaların olduğu, kumdan kaleler yapılabildiği ve istediği her gereci kullanabildiği bir ekosistemle 8-10 yaşlarında tanıştılar. Artık okullardan mezun oldular, iş hayatına girdiler. Para kazanmaya başladılar. Tahminen de dünya üzerinde bu arazi ve dijital toprak satışı konusunda dünyada dördüncü olmamızın ana sebeplerinden biri de tahminen de budur. Genlerimizde var. Dedelerimiz daima bir dikili ağacın olsun, bir avuç toprağa sahip ol demişler. Artık genç kuşak dijital dönüşmüş teknolojinin içerisinde kendine bir yer bulmaya çalıştığından onlar da fizikî dünyadan toprak almak yerine bu tarafa evriliyor olabilirler.
METAVERSE VE NFT TOKENLARINA İLGİ NEDEN ARTTI?
Bu geçmiş, bir sürü değişkeni de tasarlıyor. Ayrıyeten coğrafya, din, lisan, mezhep, ırk, para ünitesi kategorizasyon bazında dünya üzerinde çok farklı kültürleri barındırıyor. Fakat önümüzdeki periyot bizim hayatımızda önemli manada tıpkı lisanı konuşabilme yetisi getiriyor. Bunun Da temellerine indiğimizde bilhassa erişimi çok fazla olmayan insanları buradaki sorun yahut problemlerini metaverse olgusuyla birlikte orijinal sistemlere taşımaya başlıyorlar. Yani kendi dünyalarını kendileri kuruyorlar diyelim. Bu taraftan bakınca da kapital dünyada şöyle bir farklılık çıkıyor: Biz her ne kadar üçüncü dünya ülkesi olarak algılansak da konutumuzda hepimizin bir buzdolabı, bir çamaşır makinamız, televizyonumuz var. Birazcık orta halliysek kapımızda bir otomobilimiz var. O andan itibaren bu ekosistemde döngü daha fazla sağlanabilir durumda değil. Her şeyin son versiyonunu alma üzere bir bağımlılık durumu kelam konusu değilse çok da para harcamaya gereksiniminiz yok. Lakin bunu konvansiyonel dünya ile sonlu bırakmayıp da öbür dünyaları da oluşturup orada sanallık üzerinden işletmeye başladığınızda o anda kapital tarafının da çok işine gelen birçok gelir kapısı açılmış oluyor. Hem alan hem de satan mutlu. Bundan sonra gideceğimiz yerin birinci bebek adımlarını denemeye çalışıyoruz. Herkes bu yeni sistem üzerinde proje üretmeye çalışıyor. Saymış olduğunuz en çok artan ilgi çeken coin yahut tokenların metaverse yahut NFT bazında olmasının sebebi de burada.
HER ŞEY GÖRÜNDÜĞÜ ÜZERE OLMAYABİLİR
NFT’yi de bir netleştirelim. NFT’yi herkes anlamsız piksellerden oluşan jpeg yapıları ya da gerisine ses konduğunda kısa versiyonlu bir fikri mülkiyet varlığı olarak görüyor. Elde edeceği varlığın da son derece spekülatif olduğunun da farkına varmak lazım. Şu anda orada bir yatırım stratejisi oluşturmaya çalışıyor ve her gördüğümüze de inanmamakta yarar var. Bugün bir resmi ortaya koyduğunuzda Picasso ya da Kolu, Van Gogh bile o pahalara güç ulaşırken milyon dolarlara size anlamsız gelebilecek bir manzaranın satılması yeni kuşağın yeni heveslerinden biri. Olağanda elimizde tutabildiğimiz, gözümüzle görebildiğimiz şeylerin haricinde aklımıza yatmayan şeyler de para etmeye başlıyor. Biz konvansiyonel yahut dijital dünyada değiş tokuş yapmak istediğimiz her şeyi dijitalize edebilirsek şayet o andan itibaren bunun insanlığın ortasında değiş tokuş yapabilmesini sağlayabiliyoruz. Şu anda lokale hizmet eden, küresel bir yapısı olmayan işletmelerin tersine şayet bu iş whatsapp’tan ileti gönderebilmek kadar kolay olursa ve üzerinizdeki bu sahiplik, sertifikasyon bazında yahut tapu niteliğinde A noktası ile B noktası ortasında değiş tokuş edilebilir olduğu anda hayat farklı bir noktaya evriliyor. Burada bilhassa son kullanıcıların, rastgele bir aracı olmadan, çatı yapı olmadan, rastgele bir merkezi yapı olmadan bu ekosistemde birbiriyle çalışmasını sağlayacak bir platform oluşturmaya başlıyorsunuz. Bu da bize kendi başına çalışan bir sistem getiriyor. Dünya üzerinde 8 milyar beşerle birlikte bunun yapılabilmesi çok diğer bir nokta. Örneğin bugün Barış ile İhtilal ortasında bir otomobil satışı gerçekleşecekse bizim ne yapmamız lazım? Evvel fiyatta mutabakatımız gerekiyor. Sonra notere gitmemiz lazım. Sonra dokümanları almamız lazım. Paranı aldın mı? Ruhsatı aldın mı? Haydi geçmiş olsun. Bunların hepsi bir süreç ve fizikî olarak orada olmamız lazım. İşte bunların hepsini biz yavaş yavaş konvansiyonel dünyadan sanal ortama taşımaya başlıyoruz. Bu kavramlara da dijital ikiz diyoruz. Konvansiyonel dünyada gözle görülen şeylerin dijital kozmosa aktarılması akabinde da 8 milyar insanın tamamının hayalleriyle kısıtlı olmaya başlayacak. Uçsuz bucaksız bir yere gidiyoruz diyebiliriz.
ÇOCUKLAR ARTIK BAYRAM HARÇLIĞIYLA AVATARINI GİYDİRİYOR
Sonuç olarak aslında fizikî olarak yaşadığımız dünyada bir şeyleri çözen yahut yeni bir ufuk getiren projeler, ister kripto para tarafında olsun, isterse Metaverse cephesinde karşılık buluyor ve bu projelerin en azından ileride yaşanacak konsolidasyon sürecinde ayakta kalabileceği düşünülüyor. Ancak öte yandan NFT’lere baktığımızda değişik şeylerle başlangıç yaptı. Tabandan yükselen fikri mülkiyet özellikli NFT’ler pazarı birinci yaratan oyuncular oldu. Çizimler, fotoğraflar üzere. NFT denince insanların aklına daima BoredApeNFT üzere örnekler gelir oldu. Ancak o tarafta da bir şeylerin NFT’leştirilmesine ait bir çok tahlil üzerine projeler geliştiriliyor. Bu ekosistem sizce hangi noktadan büyümesini devam ettirecek? Fizikî dünyayla örtüşen projelerle mi? Şu anda bu dönüşümün tam olarak neresindeyiz? Ne vakit o denli bir dünyaya geçeceğiz?
Genelde testi kırıldıktan sonra herkes uyanıyor. Bir alan pişman bir de almayan. Artık bu ekosistem içerisinde herke çok hakim değil mevzuya. Gençler dediğimizde de 2010’dan sonra doğanlar büsbütün bu sürecin içindeler. Hatta hoş bir anekdotla pekiştireyim. Ramazan, Kurban bayramlarında beni arayan üniversiteden arkadaşlarım oldu. Dediler ki, “Ya İhtilal anlatıyorsun ediyorsun. Fakat bizim çocuklar artık bizi beğenmemeye başladı”. Dedim ki, “Hayrıdır. Cebinizden 200 lira banknot çıkarıp harçlık olarak onu mu verdiniz”. “Evet” dediler. Kültür de değişiyor, mantalite de değişiyor. Terminoloji de değişiyor. Jargonları bile farklı. “Barış abi, haydi gel Kapalıçarşı’ya gidelim de bana şuradan yarım altın al, üzere bir jargon yok ki. Diyorlar ki, “Barış abi, bana 0.001 Ethereum ateşlesene” diyorlar. Bu kavramlara bizim kuşağın artık kendini adapte etmesinde yarar var. Örneğe dönüyorum. Dedim ki “Tamam, verdin 200 TL’yi, ne oldu?”. Onu çabucak dijitale çevirip gidip o 200 TL ile avatarlarına kıyafet alıyorlar. Bu hakikaten insanın kendinin haricinde sanal dünyadaki karakterine daha fazla kıymet vermeye başladığı noktaya geliyor. Zira orada bir güç gösterisi var, orada ekosistemin yarattığı bir challenge, yani bir meydan okuma var. Bu kapışmanın içinde siz daha güçlü, daha fit olmalısınız. Herkes çok hoş, güzel, fit olmaya çalışıyor. Kimse çaydanlık olmaya, fil olmaya çalışmıyor. Hal bu türlü olunca da bir kültür ve mantalite değişimi de görmeye başlıyoruz.
ÜÇÜNCÜ JENERASYON SANAL KAİNATTA YATIRIM YAPIYOR
Yatırım tarafına geldiği vakit da bilhassa aile şirketlerinde bir üçlü idare sistemi vardır. Dede kurar, baba yaşatmaya çalışır, torun yıkar. Bunun gibi… Torun gidiyor dededen aldığı öğütle, 100 dolarla metaverse’ten bir sanal arazi satın alıyor. Bunu gidip söyleyemiyor da. Dese ki, “Ya baba, dede, ben gittim şuradan 100 dolarlık arazi satın aldım”. Diyecekler ki, “Ya evladım, gerçek bir arazi alsaydın”. Ta ki ne vakit iş ciddiye binmeye başlıyor. O almış olduğu 100 dolarlık arazi 10 bin-30 bin, 100 bin dolara, şayet gidip İstanbul’dakiler için Şile yolunda arazi almadıysa, çıktığında dede ve babanın da bakış açıları değişmeye başlıyor. O vakit dede dönüyor diyor ki, “Ya torun, niçin bana söylemedin. Ben sana 100 dolar değil, 500 dolarlık hacim açardım”. Bu nesil farklılığı elle tutulur bir noktaya geldiğinde insanları bir ortaya getiriyor. Tam aykırısı yok mu? Kimseyi de özendirmeyelim. Torunların hepsi de aile şirketlerinde, 100’er dolara gidip sanal arsa almasın. Önemli kayıplar yaşayanlar da var. Bilhassa hangi hava alanına, hangi toprağa ayak bastığınız bilmediğiniz için çok dikkatli olmanız gereken bir süreç. İsterseniz profesör olun, isterseniz C level yönetici olun, isterseniz 18 yaşından küçük biri olun. Daha evvel hiç deneyimlemediğiniz bir ekosistem bu. Bankada hesap açma yetisine bile sahip olmayan arkadaşlarımın yaklaşık 30 saniye içerisinde içinde girebileceği bir dünyadan bahsediyoruz. Daima avantajlı tarafları öne çıkarılsa da mağduriyetlerin yaşandığı farklı da bir boyutu var. Özgürlüklerimiz kısıtlanmasın, bize dokunulmasın diyebilirsiniz lakin birinci mağduriyette de niçin kimse bizi korumuyor dememek için külahı önümüze alıp düşünmek gerekiyor.
Kısıtlama ve yasaklamaların olmaması gerektiğini düşünüyoruz ancak belli muhafazaların da çok genç arkadaşlarımız için bilhassa bu türlü bir kontrol sistemleriyle sağlamak gerektiğini düşünüyoruz.
ETHEREUM’UN HEDEFİ
Yani yolumuz daha çok uzun. Fakat bu kurguların içerisinde mümkün olduğunca bilerek, ne yaptığınız farkında olarak ilerlemek gerekiyor. Bu ortada mutlak ve mutlak denenmesi gerekiyor. Elde avuçta ne varsa yatırım kendini mağdur etmenin bir manası yok. Lakin neden bahsedildiğini görebilmek için 10 lira-20 lira üzere en az sayılarla girip nasıl oluyoru, neler yapılabildiğini deneyimlemek çok kıymetli. Orada da Web 3.0 karşımıza çıkıyor. Herkes bunlar üzerinden yatırım yapıp bir gelir elde etmeye çalışıyor lakin art taraftaki modeli bilirseniz hangi coin yahut token’ın nereye gidebileceğini de algılayabilirsiniz. Bitcoin’in 13. yılı. Onu 2015’te çıkmış olan Ethereum ile karşılaştırıyoruz. Bitcoin yalnızca finansal ekosistem üzerinde çalışması planlanmış ve farklı bir noktaya evrilememiş bir bakış açısı. Lakin bunun bu biçimde kısıtlı kalmasından rahatsız olan yeniden tıpkı küme içerisinde Vitalik Buterin, bunun çok daha fazla bölüme hitap edebilecek, çok daha fazla insanı ve çok daha fazla makinayı kapsamına alacak bir proje geliştirdi. Buranın altını çizelim, dünyada 8 milyar insanız ama 2022 itbariyle yaklaşık 43 milyar birbiriyle konuşabilen, irtibatlı olan objelerin interneti parçacığı yani aygıtlar var. Bu da şu demek, dünyada artık tek başımıza değiliz. Robotlar var. Evvelden savaşlar toprak yahut emtialar için olurdu. Şu anda kahır yahut krizlerin kaynağı teknoloji. Çip krizini düşünün.
İşte bu makinaları yönetecek kontrat yapıları, kod bütünlerine de muhtaçlık var. Orada da hayatımıza Ethereum girdi. Ethereum dünyanın en büyük kontrat ağı olarak düşünülebilir. Bunun üzerine de NFT’leri, metaverse içerisinde insanları, robotları, hayal edilebilecek yeni kainatları otonom olarak çalıştırabilecek olan mertaverse’te kendi coinleri, kendi tokenlarına ilişkin çeşitli teşebbüsler var.
10 MİLYON KRİPTO PARAYLA İLGİLİ SEÇMEN VARKEN KISITLAMA ZOR
ABD Hazine Bakanlığı Tornado Cash’in kullanımını yasakladı. Hala bitmeyen bir Ripple davası var. Coinbase yöneticileri muhtemelen yeni dava tehditleriyle karşı karşıya. Bütün dünya kripto paralarla ilgili bir yasal altyapının oluşturulmasını bekliyor. Amerikan üst şuraları da bunun muhtaçlığını daima lisana getiriyor. Ancak giderek geciken bir düzenleme sorunu var. Bu ortada Tera Luna, Celcius üzere örneklerde bir çok insan ziyana uğrarken, birçok kişinin cüzdanlarındaki varlıkları çalınabiliyor. Ve yapılabilecek neredeyse hiçbir şey yok. Sizce Türkiye’de çok öncesinde tamamlandığı söylenen yasa taslağının akabinde bir anda pause tuşuna basıldı ve yeni görüşme çeşitleri başladı. Birkaç tıp kesim paydaşlarıyla, bir çok da kripto para borsalarının temsilcileriyle görüşmelere yapıldı. Siz nasıl bir düzenleme beklentisi içerisindesiniz?
Verdiğiniz örneklerden de evvel aslında bizim yasaklama yahut kısıtlamanın da ötesinde karşılaştığımız birinci şey Çin’in getirdiği yasaklardı. Çin aslında matematiği yasaklamaya çalıştı. İnsanların birbiri ortasındaki bağlantısı kısıtlamaya çalışıyor. 8 milyar insanın ne vakit ne yapacağı yasaklanamaz. Kitle kuralları koyabilirsiniz, protokoller koyabilirsiniz, ona kanun bazında uyulmasını sağlamaya çalışabilirsiniz. Lakin art tarafta kimsenin kapalı kapılar arkasında ne yapacağını kısıtlayamazsınız. O yüzden P2P, noktasal bazda A ile B ortasındaki alakayı de kısıtlayamazsınız. Devletlerin kısıtlama mantığının temel sebebi, insanın bilmediği bir şeyden korkması. Hele büyük kitlelere hitap edebilecek yapılar içerisinde sizin de risk gördüğünüz faktörler varsa öğrenene, bilene ya da anlayana kadar onlara da bir “dur” dersiniz. Ve bu bütün dünya ülkelerinde de emsal biçimde işletiliyor. Çin’in madencilik yasağından sonra ABD de yasaklayabilirdi. Lakin kapılarını açtı. Çin’den ABD’ye göç yaşandı. İran mesela. İran bu sürecin içerisinde. İran Ticareti Geliştirme Kurumu Lideri tarafından yapılan açıklamaya nazaran İran 10 milyon dolarlık ithalat ödemesini gerçekleştirmiş. Bunun gerisinde 2019’da kripto para madenciliğini yasallaştırmış olan İran var. Herkes El Salvador’u, Naib Bukele’yi konuşsa da ondan çok daha evvel İran’ın almış olduğu bir yasal süreç var. Rusya-Ukrayna savaşı gündemde. Rusya merkez bankacılığı aracılığıyla kripto paraların ödeme sistemi olarak kullanımını yönelik bir kısıt getirmiş olsa da art planda kendisine yaptırımları art yollardan aşıyor. Ukrayna’da konuttan iki tane torba alıp çıkmaya çalışan, hududu geçmeye çalışan beşerler için bırakın bankaya gidip kuyrukta para çekmeyi ATM’leri kısıtlı. Dijital cüzdanlarla sınırsız, limitsiz biçimde paralarını çıkarıyor. Tüm bu süreçler iki ana merkezde düzenleme açısından denetleniyor: Bunlardan biri Fed yani ABD Merkez Bankası, başka de SEC, yani ABD Sermaye Piyasaları Kurumu. Fed açıklamalarıyla ekosistemi yönlendiriyor. Jerome Powell ve Gary Gensler, kripto paralarla ilgili bir yasak çıkarmayacaklarını söylediler. Bu öbür ülkeler tarafından da örnek alınabilecek bir açıklama oldu. Akabinde art tarafta yanlış giden yolları da kapatmayı, kısıtlamayı da ihmal etmediler. Coinbase örneği. Bu yıl 1 milyar dolardan fazla ziyan açıkladı. Hiç kimse dikkat etmedi ki tıpkı Coinbase geçen sene 2 milyar dolardan fazla kar açıklamıştı. Bu süreçler yalnızca bireylere de kurumlara da kamu tarafına da dokunur durumda.
Geri döndürülemez bir noktaya da gelmeye başladı. Yani kısıtlayalım, kapatalımla da sürdürülemeyeceği de algılanmaya başladı. Yavaş yavaş bilhassa geçen sene içinde Biden idaresinin senatoya sunduğu taslakla buradan bir gelir kapısı yaratma niyetinde olduğunu da görmüş olduk.
Hack olayları, cüzdan ezaları, stable coin zahmetleri derken ortaya çıkan külfetlerin gözardı edilen bir noktası vardı. Blockchain inançlıdır, değiştirilemez, silinemez… Daima bunlardan bahsediliyordu. Ama hiçbir vakit art tarafta izini kaybettirme süreçleriyle ilgili kimse bir adım atmıyordu. Tornado Cash’in de püf noktası burada. İnternet üzerinde ayak iziniz olarak nitelendirilecek her şey blokzinciriyle birlikte kripto para ekosisteminde çok daha takip edilebilir durumda. Tornado Cash gibisi mikserlerin en büyük kurgusu da sizin izinizi kaybettiriyor olması. SEC burada kara parayı aklama süreci içerisinde illegallik tespit etti. Bu hesaplarla bağlı olan ABD vatandaşları için bir kısıt yasak getirdi. 20 milyon dolar ceza, 30 sene mahpusu üzere yaptırımlar ortaya koydu. Ülkemizde takdir edersiniz şu anda önemli manada gençlerin elinde kripto paralar. Oy potansiyeli olarak da düşünürsek yaklaşık 10 milyon civarında bireye hitap ediyor. O yüzden kısıtlar, yasaklar yeniden gündemde olsa da herkesin hayrına olacak, daha yapan bir formda inşallah düzenlemeler çıkacaktır. Buradan önemli gelir elde edilebilir. Biz bir finans merkezi yapısında olacaksak o andan itibaren kripto varlıkların da konvansiyonel dünya varlıkları dışında tutulamayacağını düşünüyorum. Buradan da elde edilebilecek gelirlerin, ki mahallî ya da bölgesel bir pazardan bahsetmiyoruz, küresel bir pazardan bahsediyoruz, kendi üzerinizden dönecek ekosistemden alacağınız paydan nemalanabilirseniz artı kıymet taşır hale gelir. Önemli olan herkesi kapsayacak, koruyacak, kollayacak bir yasa olmalı. Ne kadar sıkarsanız insanların özgürlüğünü kısıtladığınız gerekçesiyle bağırış çağırış oluyor. Ne kadar boş bırakırsanız da o kadar mağdurlar oluşuyor. İnşallah bir orta yolu bulunacak.